Gudsord frå landet

− Skog, skog, skog, seier han og ser ut vindauget, ristar lett på hovudet og smiler, som om det er eit gjensyn med ein gammal ven.

Klaus-Christian hadde ikkje trudd at han, ein eventyrlysten og nyfiken språk-doktor, skulle flytte tilbake hit, der prisvekst målast i øl, der bygdefesten varer til morgonstellet og det aldri er langt til neste «prost», som betyr noko heilt anna på tysk.

Kan det kome noko godt frå Bayern?

Den vesle botanikaren

− Nei, eg kan ikkje jodle og eig ikkje leder-hosen, seier Klaus-Christian innøvd.

Eg ber han likevel skildre sin «eksotiske oppvekst på landsbygda i sørlege Tyskland» og forventar noko som gir litt Sound of music-vibber?

− Nei, det minner nok meir om indre Austlandet i Norge, avkreftar han.

Skog, skog og meir skog, slake bakkar opp til 1000 meter over havet, kornåkrar og enger i dalane.

BARNDOM: Klaus-Christian vaks opp i austlege Bayern der slekta hans har røter tilbake til 1600-talet. Her med oldemora Eva i 1960, då han var rundt tre år. Foto: Privat

− Bygda ligg på 650. Før hadde vi lange, kalde vintrar. No er vintrane meir som på Vestlandet, skildrar 67-åringen.

Landsbygda aust i Bayern var ikkje førstevalet for pensjonisttilværet for denne kosmopolitten, men no er han altså tilbake her, i eit hus frå 1860, der han vaks opp med ei heimeverande mor og ein far som var skreddar. På den vesle tomta har familien på tre potetåker, ein liten geiteflokk og ein gris. Det er enkle kår. Mora må etter kvart bli bussjåfør for å få alt til å gå rundt. Men eit stykke utanfor landsbyen, der jorda er myrlendt og sur, får tiåringen ein hektar til å dyrke lidenskapen sin på.

− Tre. Eg har alltid vore glad i tre, seier han.

− Bøk, ask, lønn, eik, lind, bjørk. Alle slags lauvtre.

Han innrømmer at meir eksotiske avleggarar har vore med i handbagasjen nokre gonger, for han har ei tresamling på Madagaskar og, som han prøver å besøke årleg.

− Det er ei sann glede å sjå ting vekse og gro, seier hobbybotanikaren.

Den meir enn femti år gamle lauvskogen han planta som barn, står der enno. Dei har teke han att i høgda, er krokete, eldre, men gir framleis ei ro han ikkje finn andre stader.

Akademisk spire

Sjølv om Klaus Christian har arva beste-farens grøne hender, er ikkje skau og jorder nok. Ei utferdstrong melder seg, til mors store sorg. Kva skal du med høgare utdanning? spør ho. Her i familien har vi vel aldri trengt det? Lær eit solid handverk som far din, og hald deg heime, innvender ho.

− Det var ein tradisjonell familie i eit tradisjonelt samfunn. Ein familie av skreddarar frå langt tilbake, forklarer Küspert som blir den første i sin familie med høgare utdanning.

Snart kjem ein bondeknøl med rulle-R til universitetet i Freiburg. Enkelte dreg på smilebandet av den uforståelege dialekta.

− Det er som om du tek med deg ei lukt. Aksenten skaper førestillingar om at du berre er «ei enkel sjel frå landet», seier han, men legg til at det ikkje var mobbing det var snakk om.

− Heller overberande smil. Dei som snakka «vanleg tysk» skilde seg ikkje ut og fekk lettare innpass hos dei rette folka, erfarte han.

Først prøver han å bli kvitt aksenten. Han snakkar så «pent» som mogleg så snart han forlet huset. Men etter ei tid er det som om noko anna vaknar. Han innser at han har noko heilt unikt, eit anna språk, ein spesiell kompetanse. Det han før skamma seg over, blir ein kjepphest. Skal språk gi visse privilegium? Det kan han ikkje leve med. Ein målaktivist er fødd.

− No byrja eg å heller snakke litt ekstra breitt, for å provosere og bryte med stereotypiane, hugsar han.

Språk er meir enn berre ord, går det opp for den unge studenten.

− Dialekt og språk er noko djupt personleg. Det er identitet, kultur og historie. Samstundes kan det ligge makt og status i det, det kan misbrukast og halde folk nede. Språk er politikk.

Ei luthersk bygd

Når samtalen nærmar seg tru merkast kulturforskjellen, sjølv om han høyrest ut som ein nordlending. Berre det at han vaks opp i «ei luthersk bygd i eit katolsk område». Korleis blir ei bygd luthersk eller katolsk? Forenkla forklart: I gamledagar var det slik at om fyrsten som eigde bygda var lutheranar, så måtte folket følgje etter. Var han katolsk, vart bygda det også. Trua er meir kollektiv.

− «Når blei du kristen?» er eit veldig norsk spørsmål, seier han, og eg tenker at det er veldig kontinentalt sagt.

− Eg er fødd inn i eit kristent fellesskap og blei Guds barn i dåpen. Eg kan ikkje skilte med personleg vekking eller kall. Eg har alltid hatt ei tru. Sjølv om eg tok litt avstand frå kyrkja i studietida, kom eg alltid tilbake til den, forklarer han.

Foreldra held sterkt fast på kyrkjelege tradisjonar, går trufast på gudsteneste og er konservative i form, men ikkje i teologi.

− Det var høgt under taket heime. Dei fordømte ingen, seier han og minnast at dei kunne folde hendene heime når det røynde på, men utan store ord og helst etter bønneboka. Han veks inn i det som han har prøvd å gi vidare til sine tre barn, ei tru der fellesskapet, kyrkjerommet og tradisjonane ber deg. Men den jordnære trua skal få brynt seg i møte med den gassiske vekkingsrørsla nokre år seinare.

Eit kart og to globetrotterar

I 1983 bur Klaus-Christian i Freiburg. Han har studert historie, pedagogikk og språk, valfarta til Skandinavia, Midtausten og Italia, og er i ferd med å ta doktorgrad i språkvitskap. Han har gløymt at han for eit år sidan eigde eit kart over Italia som han lånte vekk, men aldri fekk tilbake.

− No hadde kartet vore på ei lita rundreise frå den eine til den andre, før det til slutt hamna i Sonja sine hender, seier han og ler.

Han kjenner verken henne eller kartet. Men når dei står der med Italia mellom seg, er det den spede byrjinga på deira reise. Neste stopp er Hamarøy.

− Kvifor akkurat Hamarøy?

− I ei tysk avis såg eg ei utlyst stilling som tysklærar der, svarer han og innrømmer at det ikkje verka som drøymejobben, men han var lei akademia. Han ville stå på ski og padle på havet.

− Det er mange som kallar meg modig som tør å bryte opp, men for meg kjentest det berre som tida var moden. Allereie som 17-åring drog eg aleine på interrail. Eventyrlyst og nysgjerrigheit har alltid drive meg.

Flaks at Sonja er av same kaliber. Då det tyske ekteparet kjem til Hamarøy i 1988, har dei vesle Sophie på armen. To års avbrekk, tenker dei. Så tilbake til Tyskland. Men to år blir til 14 år og to barn til, før Klaus-Christian får ferten av eit nytt øy-eventyr.

EKTESKAP: Klaus-Christian gifta seg med Sonja 25. mai 1985. Foto: Privat

Tøff overgang

− Eg har aldri villa bli misjonær, innrømmer den tidlegare misjonæren.

Men då han ser ei utlyst stilling som prosjektleiar i eit landleg utviklingsprosjekt i ei bygd på Madagaskar, kan han ikkje dy seg. Nok ein gong er tida moden for noko nytt.

− Eg har inga jordbruksutdanning, så eg vart overraska då eg fekk tilbodet. Men sidan dette var eit integrert landsbyutviklings-prosjekt, der også utdanning var tema, hadde eg ein kompetanse dei trengde, får han vite.

I 2002 flyttar Sonja, Klaus-Christian og dei tre barna på 5, 12 og 14 år til Madagaskar. Først til Antsirabe, så til den vesle byen Ihosy langt sør.

− Dei to eldste byrja på Den norske skulen i Antsirabe. Sjølv om dei var relativt store og vi besøkte kvarandre ofte, var overgangen tøff. Alma, yngste dotter, var blant dei siste elevane ved skulen som vart nedlagd i 2008. Internatet vart lagt ned to år før, opplyser han.

Klaus-Christian skal jobbe i Bara-land og besøke ulike landsbygder sør på øya. I byrjinga merker han ei undring og ein skepsis blant dei nye kollegane. Kva skal dei med ein bokorm? Kan han i det heile knyte skolisser?

− Då kom bondeguten i meg fram. Eg har aldri vore redd for mold under neglene. Faktisk kjende eg meg heime her. Bønder er bønder, både i Bayern og Bara-land, seier han om jobben han skildrar som ein av dei mest spennande i heile yrkeslivet. Han lærer seg gassisk raskt. Så går han frå landsby til landsby, støtter helseprosjekt og jordbruk, bygger relasjonar og tillit, og pløyer og sår saman med dei som skal drive det vidare etter at han har reist. Han har det som plomma i egget.

Kakerlakkar og slangar

− Eg veit ikkje om dette er noko for MT, byrjar han då eg spør om ei anekdote frå Madagaskar som ikkje treng handle om kakerlakkar eller andre klisjear frå misjonsmarka. Han vel å fortelje.

FAMILIE: F.v. Sonja, Hans-Christian, Sophie, Klaus-Christian og Alma flytta til Madagaskar i 2002. Foto: Privat

− Ei gruppe eldre damer, aktive i den gassiske vekkingsrørsla, kom alvorstynga til meg ein dag, byrjar han.

Dei har stor respekt for sjølvaste misjonæren, legg han merke til.

− Det hadde skjedd noko forferdeleg i nabolandsbyen, og eg måtte berre bli med. Eg fekk ikkje heilt klart for meg kva det var, men sette meg i bilen med dei, fortel han.

Ei alvorleg stemning pregar bilturen. Spenninga bygger seg opp. Han lurer fælt på kva som møter han der framme.

− Vi stoppa ved eit tre utanfor ei lita kyrkje. Dette treet hadde vonde ånder i seg. Difor hadde det skjedd mykje forferdeleg her, fortalde dei. Eg måtte be for treet og drive ut dei vonde åndene i Jesu namn, fortel Klaus-Christian, utan å latterleggjere gassarars verdsbilete eller at det finst ei åndeleg verkelegheit.

Nei, det komiske her er heller han sjølv i fugleperspektiv, der han går rundt treet med desse kvinnene i finstasen, og etter kvart fleire andre som er langt meir erfarne enn han i dette. «Eg er ikkje utdanna til slikt», prøver han til og med, men til inga nytte. Det er berre å ta beina fatt.

− Eg prøvde hardt å ikkje tenke på kva dei som kjenner meg ville sagt om dei såg meg no.

Kanskje for å rømme inn i eit nytt tema, kjem det like etter fram at han ein gong overlevde ein dramatisk syklon.

− Eg var i Mikoboka-fjella, og det hadde storma og regna i enorme mengder. Skodda var så tjukk at ein ikkje kunne sjå noko framfor seg. På dag tre sat eg fullstendig vêrfast i ein avsides landsby saman med gassiske kollegaer. Vi hadde ikkje mobil, var redde og totalt hjelpelause, huskar han.

Brått ser dei eit helikopter lande. Det kan ikkje vere mogleg i dette tåkehavet, tenker dei.

− Det er eit under at dei fann oss. Helikopterpiloten, utsendt frå ein sveitsisk misjonsorganisasjon, risikerte livet ved å lande. Eg gløymer aldri då han alvorleg såg på meg og med skjelvande stemme sa at eg måtte vere hans co-pilot. Heldigvis hadde eg gått så mykje rundt i området at eg kjende fjellsidene. Vi kom oss til Tulear, der familien venta.

Mellom barken og veden

− Du vil helst skrive heim om alt som lukkast, solskinshistorier og alt det gode vi er med på, byrjar Klaus-Christian idet vi går tilbake til verkelegheita, nemleg at det er kvardagar det er flest av som misjonær også.

− Sanninga er at ein ikkje alltid lukkast. Det kan vere vanskeleg å innrømme, både overfor seg sjølv og andre. Det kan verke umogleg, men av og til heilt naudsynt, å akseptere at noko ikkje fungerer og må stoppast, påpeiker han.

Ikkje sjeldan står han i eit krysspress mellom samarbeidspartnarars vidt forskjellige verdiar og syn på saker. Og med tre-episoden på Madagaskar i bakhovudet, seier det seg sjølv at norske og gassiske partnarar kan komme på kollisjonskurs.

− Som til dømes ein gong for mange år sidan då NMS, Den gassisk-lutherske kyrkja (FLM) og Norad skulle samarbeide om eit stort «grønt program» på Madagaskar. NMS trengde sårt dei statlege midlane frå Norad, men måtte forsikre dei om at arbeidet ikkje skulle vere evangeliserande, fortel Küspert, vel vitande om at misjon og bistand som regel er to sider av same sak i eit land som Madagaskar.

Og medan Norad snakkar om klima og menneskerettar, sit FLM på andre sida av bordet og lurer på korleis «klimavennleg salat» skal hjelpe dei å skaffe lønn til fleire prestar, for det er jo det dei treng.

− Eg sat i midten og undrast over kor effektive dei var i å snakke forbi kvarandre. Begge hadde sine gode poeng. Hadde dei lytta til den andre, kunne det enten ha blitt eit ærleg kompromiss eller – meir sannsynleg – hadde saka blitt skrinlagd, trur han.

− Det grøne programmet fekk Norad-midlar, og NMS kunne støtte mange gode prosjekt med desse pengane, men FLM fekk aldri skikkeleg eigarskap til det. Vi måtte vel innrømme at det ikkje fungerte så godt i praksis.

Eit marginalisert folk

Etter meir enn seks år på Madagaskar og eitt år i Norge, blir Küspert spurt om å bli «NMS sin mann i Etiopia». Han takkar ja, og skal no koordinere dei over 30 prosjekta organisasjonen er involvert i her.

− Første halvåret jobba eg dag og natt, seier han og mimrar tilbake til dei seine kveldane på kontoret i hovudstaden Addis Abeba.

− Eg visste nesten ingenting om kva NMS var involvert i og kva prosjekta i Etiopia eigentleg handla om.

Det er då han oppdagar mao-folket, fleire ulike små folkegrupper på grensa til Sudan, nokre av dei mest marginaliserte menneska i landet. Dei har ei lang historie med kidnappingar, utnytting, slaveri og fordriving, og dei lever i konstant frykt for sine naboar. Heilt sidan 70-talet har NMS-misjonærar prøvd å nå denne hovudsakeleg muslimske folkegruppa, men stort sett blitt møtt med skepsis og frykt.

− For i likskap med samane i Norge, har mao-folket vore eit «sivilisasjonsprosjekt» i Etiopia, ikkje minst i kyrkja. Dei måtte endre språk, kultur, musikk og tradisjonar for å bli tekne inn i varmen, forklarer Klaus-Christian som kjenner at det treffer ei nerve i han. Kanskje får han ein liten assosiasjon til då han sjølv måtte endre aksent for å passe inn? I dag er dialekta hans i ferd med å forsvinne. No møter han eit folk som har det langt verre, eit folk viss heile kultur er truga.

Først vekkast ei vitskapeleg nysgjerrigheit. Det blir mange turar til mao-bygdene på grensa mellom Etiopia og Sør-Sudan.

− Eg trudde eg hadde sett alt av fattigdom på Madagaskar. Dette var mykje verre. Det er vanskeleg å skildre utan å bruke ordet «primitivt», for dei hadde nesten ingenting, hugsar Klaus-Christian.

Han ser frykta i auga deira. Undertrykkinga dei lever under er til å ta å føle på. Ingen vil snakke opent med han. Misjonæren kunne ha børsta støvet av føtene og gått vidare, fortsett som før, men han gjer ikkje det. Han kjem tilbake, igjen og igjen. Han ser eit behov som skrik utan ord. Mao-folket har ei stemme, men den er i ferd med å drukne.

− Det tok lang tid, men etter kvart kom dører på gløtt. Då eg etter kvart vart presentert for andre familiemedlemmer, forstod eg at eg var på veg inn i varmen.

Langtidsmisjon

I dag har Klaus-Christian mange vener blant mao-folket, men også kollegaer som bidreg i det han no brukar pensjonisttilværet sitt på: Ei ordbok for eit av mao-språka med omsettingar til oromo-amharisk-engelsk. Som ein slags «Ivar Aasen» har han skrive ned ord, uttrykk, døme og historier på sin veg. Eit utryddingstruga språk skal forevigast mellom to permar.

Den høgt utdanna doktoren innrømmer gjerne at sjølv om han alltid har framsnakka å «profesjonalisere» NMS, altså å gå frå «langtidsmisjon» til heller å nytte fag-rådgjevarar som kjem på kortare visittar, treng NMS begge deler.

− Relasjonsbygging over tid var det einaste som fungerte blant mao, trur den tidlegare Etiopia-representanten som fekk vere med og forme arbeidet til det det handlar om i dag: Å bevare og styrke den kulturelle identiteten til mao, gumuz og andre minoritetar i Etiopia.

SAMARBEID: F.v. Fekadu Deressa (leiar i samarbeidsorganisasjonen SIL), lærar Yasin Ebrahim, Klaus-Christian Küspert, mao-bambasi-lærar Muhamed Abdu på Mutsa Dabus barneskule i Vest-Etiopia. Skulen er ein av fleire pilotskular som fekk ein time morsmålsundervisning (mao- bambasi) kvar dag. NMS har saman med SIL kursa lærarar i morsmålsundervisning, samt laga skulebøker og materiell til undervisninga. Foto: Marit Mjølsneset

Må vere varsam

− Språkarbeid er politisk. Ein skal ha tunga rett i munnen når ein jobbar med minoritetsspråk. For når ein styrker eit undertrykt folk, må ein rekne med at dei også vil krevje rettar. Det kan skape spenningar, konfliktar og i verste fall opprør, held han fram.

Etiopia har over 80 ulike etniske grupper. Det er ofte uro og spenningar mellom dei. Også kyrkja pregast av etniske konfliktar, påpeiker han.

Küspert skildrar Etiopia som eit diktatur med sterke makttradisjonar, prega av frykt for autoritetar. Forsvinningar, valdelege etniske konfliktar og stadige brot på menneskerettar er realiteten for mange.

− Også NMS si samarbeidskyrkje, Den etiopiske evangeliske kyrkja Mekane Yesus (EECMY), er prega av utfordringane rundt seg. Autoritære maktstrukturar finn ein også her, fortset Küspert og seier det nesten er eit under at han fekk bli sittande som representant i 11 år.

− Fleire gonger har eg høyrt kallenamn på personar og samfunnsgrupper som strir mot eigne og NMS sine verdiar. Skal vi berre sjå forbi det? spør han.

– Vi skal først og fremst lytte, men også tørre å stille kritiske spørsmål når det krevst. Vi må ikkje bli så diplomatiske at vi misser kompasset. Samstundes skal vi ikkje komme med peikefinger og fortelje nokon kva dei skal meine. Eg trur NMS er litt for redd for å hamne i den grøfta. Det er ein vanskeleg balansegang, men vi må ikkje bidra til å oppretthalde øydeleggande strukturar, spesielt dersom dei går ut over dei svakaste i samfunnet. Kritisk distanse er ikkje automatisk kulturimperialisme og «vestleg propaganda».

MAO: Küsperts kollega, Andinet Wega, intervjuer språk-informantar til arbeidet med å lage ordbok for språket mao hozo med omsetjing til oromo-amharisk-engelsk. Foto: Privat

Tilbake til røtene

− Eg har alltid vore skeptisk til etablerte strukturar, men i NMS har det vore rom for mine kritiske spørsmål og ueinigheiter. Det har vore viktig for meg, seier han.

− Ingen passar inn i ein og same sjablong. Eg har fått brukt både bygdeguten og akademikaren i meg. NMS har vist meg tillit til å teste og utvikle nye sider ved meg sjølv. Det er eg takksam for.

Det var ei tung avgjerd å ta over barndoms-heimen. Ikkje grunna dårlege minner, men fordi det «ikkje freista å vende «tomhendt» attende til eit nedslite hus i eit fråflyttingsområde», seier han godlynt.

Mora er blitt 89 år og klarer seg ikkje sjølv lenger. Det var kanskje den viktigaste grunnen til at ekteparet valde å flytte hit. Og med litt oppussing er det gamle huset blitt riktig fint. Hagen er meir enn stor nok til at barnebarna kan boltre seg.

− Her er det røter som strekk seg heilt tilbake til 1600-talet, og det er noko fint med at alle kjenner namnet ditt.

Etter over 20 år som misjonær er ringen slutta, både geografisk og fagleg, for det var jo her språkinteressa vart sådd. Etter veker med «landregen» som faktisk førte til flaum på eit tidspunkt, skin sola igjen. Medan skogen hans fekk ei skikkeleg rotbløyte, sat han inne og skreiv ordbok. Snart er det digitalt møte med kollegaene i Etiopia. Etterpå kan han gå ut og finne skogens ro.