Kua og kunsten

Det er nesten komisk kort frå flataste Jæren til det som minner meir om høgfjellet. Eg tenker på ei strofe i ei Dolly Parton-låt idet eg svingar av mot Lyngen gard i Gjesdal.

«In my Tennessee mountain home, life is as peaceful as a baby’s sigh. In my Tennessee mountain home crickets sing in the fields nearby».

Ein song som får fram tårer i augekroken til dei som har vakse opp nær fjellet. Dolly syng om Smoky Mountains, men det kunne like godt vore åsane i Nairobi eller for min del, Ryssdalshornet i Nordfjord. Låta er som ein portal til noko heimsleg, autentisk og tidlaust. Som Arne Garborg. Han står seg, og var verdig å få komme på siloen. På fleire meters avstand ser eg han. Dette er hans rike. Silokunstnaren Fernando Martins forma andletet til den jærske forfattaren av knuste baderomfliser.

«Me byggjer det gode i oss når meg gjer det gode ikring oss», står det under mosaikken, som ein raud tråd gjennom alt det som har skjedd, skjer og skal skje på Lyngen gard.

Det gode i oss

Gudmund kjem rett frå fjøset og tek meg i handa med ein skitten neve. 120 storfe krev sitt, meir enn ein skulle tru, men no kan roboten ta over for ei stund. Han må berre skifte, gi beskjed til «kånå» om at MT er kome, men kaffien står klar, seier han og opnar døra til eit stort rom, innreia som ein kafé, dekorert av minner frå alle stadane dei har reist, med hovudvekt på det afrikanske kontinentet ser det ut til. Golvet er dekka av vevde teppe. Småbord omkransa av retro stolar og sofaar. Eit intenst blikk møter meg frå veggen, eit litt «kitsj-aktig» måleri av ei kvinne i sterke fargar, visstnok kjøpt av ein litt pågåande gateseljar Silje ikkje klarte å seie nei til. På veggen bak scena heng skinnet frå eit kattedyr og ein sjeldan apekatt frå Sudan, der Silje budde i starten av livet.

− Alt er gjenbruk, seier Gudmund og peiker på scena som før stod i Bærland menighet. Lysrøyra i taket heng att etter industrien som var her før. I dag blir rommet brukt til «å gjere det gode ikring oss», som til dømes å huse arrangement under litteraturfestivalen Jorddøgn som Gudmund var med og starte for fem år sidan. Her er det også konsertar, deling av livshistorier og dikt, dei tinga som får oss til å stoppe opp, legge ned timeglaset for ei stund og «bygge det gode i oss».

Presteholen

«Ein aude plass, berre lyng og skrubb», sa ein prest ein gong. Han sat på ein haug like ved og skreiv ned ei skildring av området som fekk namnet Presteholen. For her gjekk ferdselsvegen for prest, folk og fe. Også Garborg passerte når han skulle austover. Gudmund og Silje ser heilt til Knudaheio i Time, der skrivestova hans ligg. På same måte som Hans Nielsen Hauge sette spor der han gjekk, har også dette området blitt merka av bøn og brennande hjarte.

− Min bestefar busette seg her, nærme ferdselsvegen. Frå starten var det ein open heim, dei samla folk og det var stor aktivitet, som bygdekvinnelag og etter kvart husmøte og misjonsforeiningar, fortel Gudmund som har vakse opp i ein misjonsengasjert heim.

− Det har budd fleire NMS-misjonærar i området, og det er framleis mykje sosialt initiativ her, som til dømes arbeidstrening for migrantar, legg han til.

Sterke misjonsrøter er det i Siljes familie også.

− Eg blei født og døypt i Nairobi då foreldra mine jobba for Kirkens Nødhjelp i Sudan. Konfirmasjonen var i Mali, då dei jobba for same organisasjon der, fortel ho og peikar på ein knallgul sofa.

− Den fekk eg av slektning og Madagaskar-misjonær Jorunn Kjøllesdal då eg studerte i Stavanger. Det var der eg og Gudmund blei i lag, legg Silje til.

Gudmund har vore styreleiar i NMS Gjenbruk Ålgård, leiar på leirstadane Alværa i Sunnfjord og seinare Mjuklia i Trøndelag. Silje var barne- og ungdomsarbeidar og områdeleiar i Ytre Sogn og Sunnfjord det fyrste året dei var gift. Misjonsengasjementet har i det heile vore ein raud tråd sidan dei møttest.

Det mystiske og det jordnære

Taler Gud til oss i dag? Eller er det øyremerka for Samuel i Bibelen eller dei meir karismatiske typane? Kan også jordnære jærbuar oppleve Gud tale? Silje og Gudmund er ikkje i tvil. Åndelege opplevingar kan lett bli stempla som «svermeri». Likevel fortel dei om det, utan blygsel, likeframt og enkelt.

− Det fyrste året som gifte var det ein open sirkel av blått på himmelen over oss uansett kor vi var, seier Silje og fortel om ein episode der dette vart særleg påfallande.

− Vi var i bryllaup i Bremen. Det var gråvêr og flaum i regionen, men uansett kor vi gjekk sprakk skyene opp. Over oss var det ei lyseblå opning heile vegen.

Den andre gongen dei opplever «noko Gudfeldig» er då dei får tankar om å kanskje dra ut til Mali.

– Vi tok kontakt med ei lærarvenninne, som også budde i Trondheim, og lurte på om også ho kunne tenkt seg noko slikt. Ho var positiv, fortel Silje som allereie same dag får ein e-post frå nokon ho ikkje kjenner.

Stina Neergård i NMS skriv at dei treng to lærarar i Mali.

− Då skvatt eg. Eg forstår ikkje korleis den i det heile kom gjennom systemet.

Det gjer heller ikkje Stina. Ho kan ikkje hugse å ha sendt mailen, og i alle fall ikkje til nokon ho aldri har møtt. Men i 2004 er altså Gudmund, Silje og deira første barn på eitt år på plass i Douentza.

Ørkenbyen

Douentza ligg heilt nord i det vest-afrikanske landet. Ein ørkenby, tørr og utarma. Så varm at 1-åringen ofte søker tilflukt i kjøleskapet.

− Det var som å reise 100 år tilbake i tid når det kjem til levestandard. Fattigdommen slo imot oss. Det var lite ressursar og mat, fortel Gudmund.

Dei lærer seg å spare på det dei har. Lærer seg at kjøttet med flest fluer er det ferskaste. Ein pose seigmenn ligg månadsvis i mat-tønna i påvente av neste bursdag. Små, frosne jogurt-porsjonar blir spedd ut med tørrmjølk. Men tempoet og pulsen senkast, og dei kan framleis sakne luktene, lyden av grashopper, natthimlane og den varme vennlegheita til menneska rundt dei.

− Arbeidet var langsiktig, med respekt for språk og kultur, tett på folket. Uroa i landet og faren for kristne fanst ikkje den gongen. Då krigen starta i 2012 og kristne misjonærar måtte evakuere, var det muslimar som hjelpte misjonærane å kome seg ut, seier han.

I dag er alt snudd på hovudet. Sidan 2012 har Mali vore prega av krig og kompliserte konfliktar mellom væpna folkegrupper. Store opprør, væpna konfliktar, terror, kidnappingar og menneske på flukt pregar landet. Krigen braut ut etter at familien Edland hadde reist heim. Likevel måtte også dei raskt evakuere, men av heilt andre grunnar.

Evakueringa

Då dei er tilbake i Mali til sin andre periode i 2009, denne gongen med tre barn, skjer det som barnefamiliar fryktar aller mest.

MISJONÆRFAMILIE: Gudmund og Silje Edland har vore i Mali i to periodar. Andre perioden i 2009 hadde dei fått barna f.v. Sondre (på armen), Vegard og Gabriel. I dag har dei fire barn. Foto: Privat

− Den yngste hadde slitt med ein tilbakevendande feber ei stund. No slo den til for fullt igjen, fortel Silje som sjølv er sjukepleiar og veit kor farleg 40 i feber over lang tid er for ein liten kropp.

− Snart var den opp mot 41, og det var 120 mil til nærmaste offentlege sjukehus med tilnærma vestleg standard. Var det min tur til å miste eit barn, tenkte Silje.

Dei kjem seg til sjukehuset. Helsevesenet prøver seg fram med riktig dose febernedsettande. Brått blir han berre iskald. Den vesle kroppen kjempar for livet. Bønene blandar seg med desperasjon og tvil. Tek helsevesenet rette vurderingar? Synet av det heile set seg i kroppen til Silje. Det er som om ho framleis kan kjenne panikken og hjelpeløysa.

− Det var ingen anna utveg enn å reise heim til Norge så fort som mogleg.

Same døgnet dei evakuerer frå Nord-Mali mot hovudstaden, kjem den berømte islandske askeskya og legg seg over Europa. Det blir ein kamp mot klokka. Og sjølv om alt går godt til slutt, blir det ei brå avslutning på tida i Mali.

Bondedraumen

Det var ikkje gitt at dei, to impulsive Mali-misjonærar, skulle ta over Gudmunds barndomsheim og bli bønder. Han var ikkje odelsgut. Han hadde heller aldri vurdert å bli bonde. Men ein dag, midt mellom første og andre Mali-periode, i trygge jobbar som lærar og sjukepleiar, ståande i eit nyoppussa hus dei hadde lagt tallause arbeidstimar ned i, kjem det eit sprøtt forslag frå Gudmund: Skulle dei ta over heimgarden? Ja, kvifor ikkje, kjem det frå Silje.

– Far min dreiv den enno. Bror min hadde odel, men blei glad for forslaget då han hadde etablert eiga bedrift. No gjenstod det berre å snakke med far, fortel Gudmund.

Han slår nummeret.

− Då skjedde det to merkelege ting. Det første var at han tok telefonen. Han var ein travel bonde, så telefonar var det alltid mor som tok imot, fortel Gudmund.

Det andre underet var ikkje at faren var positiv. Det var heller det som skjedde over dei.

− Medan vi snakka steig det opp ein sterk regnboge på himmelen i Trøndelag. Den stod i to timar, sterk og klår, sjølv om veret ikkje tilsa det.

Nok eit himmelteikn. Som ein varm klem og eit «velkomen heim».

Komfort i fe

Det høyrest idyllisk ut. 450 dekar med jord, 120 storfe, ein sti ned mot eit vatn som fungerer som badevatn på sommaren og skøyteis på kalde vintrar, ei vid utsikt mot Garborgs rike under ein stor himmel, surdeigsbrød i omnen og kattungar i fjøset.

− Sanninga er at det er beinhardt, seier Gudmund.

− Både økonomisk, men også fordi du eigentleg aldri har heilt fri.

Gudmund er bonde på heiltid, medan Silje jobbar som familierettleiar i Barnevernet, i tillegg til å selje eigendesigna system-bagar. Alt dei arrangerer på garden kjem på toppen.

− «Alarmen» kan gå både dag og natt. Ei ku som er sjuk. Ein kalv som dør. Noko som må fiksast. Det er ein uføreseieleg kvardag, fortset Gudmund.

Om dei reiser vekk, sluttar det ikkje «å brenne på dass». Telefonen må alltid vere på.

− Var det idealisme som låg bak valet?

Gudmund dreg på det, men landar på eit nei, sjølv om dei begge brenn for jordvern, matsikkerheit, framtidige generasjonar og alt det der. Det var berre riktig, og dei angrar ikkje.

− Det hjelpte på å innføre robot. Fjøsstellet vart meir fleksibelt. Likevel er det eit hardt liv. Mange må investere i fleire ting for å klare seg økonomisk. Det ville ikkje vi. Det skulle heller ikkje vore naudsynt, meiner Gudmund som brenn får betre vilkår og rammer for bønder.

Dei siste åra har det stadig kome fram sterke bilete i media av dyr som har det fælt.

− Det er mykje fokus på dyrevelferd, men kva med bondevelferda, spør han.

Bondevelferd var med i tankane då dei starta Jorddøgn. Det liggande timeglaset i logoen var eit håp om at også bøndene skulle få lov til å stoppe opp, puste ut og få påfyll gjennom litteratur, dialog og refleksjon, løfte blikket og komme tilbake til opphavet, handverket, historia, røtene og sjela som nesten har drukna i stress, brotne lovnadar og «bla, bla, bla».

− Men bønder har ofte ikkje tid til å kome, seier Gudmund.

Grorud og Michigan

For tre dagar sidan fekk Grorud ein kalv. Ho er ei av kyrne som er oppkalla etter land, stader og folk frå heile verda. Stader som kanskje treng litt ekstra forbønn. Inspirasjonen er henta frå Kina-misjonær Annie Skau Berntsen (1911-1992).

− Då alle kristne misjonærar vart kasta ut av Kina grunna kommunistane sin siger, lurte ho på kva ho no kunne bidra med. Misjonsarbeidet trengde ikkje slutte her. Ho kunne be, forklarer Gudmund.

Sierra Leone, Michigan og alle dei andre føder til saman om lag 50 kalvar i året som får nye stadnamn.

− Så opp gjennom har det ført til bønn for alle afrikanske land, statar i USA, dalar i Trøndelag, bygder på Vestlandet og bydelar i Oslo, forklarer Gudmund som på denne måten har teke med seg misjonsengasjementet heim, noko han blir minna om under fjøsstellet.

− Misjon er ikkje bunde til tid og stad. Vi bygger Guds rike der vi er, med det vi har, slik Gud har gitt oss tru for, slik at fleire får høyre om han, seier Silje.

Mamma mø

Ein gong fekk onkelungen Rakel kalle opp ein kalv.

− Mamma mø lever diverre godt opp til namnet sitt, seier Gudmund.

Den kjende karakteren i den svenske forfattaren Jujja Wieslanders bøker, er ei ku som gjer det ho vil, når ho vil.

− Også vår Mamma mø stikk av heile vegen, seier Gudmund med eit smil som også røper ein viss irritasjon.

Ute på tunet trippar ikkje «småsporven» som i Garborg-diktet, men ein katt. Den er flekkete og smyg seg inn mot beina. Gudmund har ironisk nok både katt- og ku-allergi, men det går fint det, no som han har roboten. Katten ser opp med bedande auge. Gudmund skulle vore i fjøset, men løfter den opp. Ein stor, gråsvart og krøllete hund kjem springande, som om han vil vere med på familiebilete framfor Garborg-mosaikken. Eg tenker på skaparverket og den gode innverknaden det har på oss, heilt automatisk, og på eit dikt i boka «Mamma mø gjer vårreingjering». Kua skulle eigentleg vaska fjøset, men set seg heller ute blant kvitveisane, som den livsnytaren ho er.

«Mamma mø fekk auge på krakken bonden brukte når han mjølka. Ho tok den med seg ut og sette seg. Så smakte ho litt på våren – og fann på eit dikt: «Knoppane knoppar seg. Kvitveisen sveiser seg. Ein blir glad av blad.»